![]() |
Saudozu
Pedro Nunes alias “Keri Laran Sabalae” moris iha Irlafai iha loron 22
Outubru 1955, oan hosi Lucas Nunes no Felicidade Nunes. Maun alin hamutuk nain
ualu, hosi sira ne’e mak Duarte Nunes (Aktual Vice Prezidenti Parlamentu
Nasionál), Vitor Nunes, Madalena Nunes, Amelio Nunes no Elsa Nunes. Sabalae hahú nia eskola iha Colegio Dom Bosco Fuiloro iha tempu
Portugues no hasai Quarta Clase iha 1969.
Iha 1971,
oan mane hosi Lucas Nunes no Felicidade Nunes hasai formasaun monitór eskolár
iha Dili, iha 1972 nia hanorin eskola ensinu báziku iha Leuro to’o 1975. Iha
fulan Outubru 1975, eis-profesor ne’e kaben kulturál ho nia noiva, Rojentina
Bernardino hosi Aldeia Assalaino.
Bainhira
Indonézia invade Timor-Leste, mane foun Assalaino ne’e halai ba ailaran hamutuk
ho nia família tomak Txaikery Sakalo hosi parte Norte Lospalos assume kargu
sekretáriu suku iha área Puamoko-Apa to’o Ira-Malaru iha tinan 1975-1976. Iha
fatin ne’e rasik, Pedro Nunes sarani nia an ho naran kódigu funu “Txaikery
Ilimoko”.
Iha tinan
1976, Bainhira inimugu harahun Sakalo, Txaikery halai ho nia kaben ba Tutuala
ho nia família durante semana tolu no nia kaben hetan abortu tanba kondisaun
ailaran la permite. Liu tiha ne’e, laen ba Rojentina hetan ordem hosi Komandu
Rejionál no nia diside haketak malu ho nia kaben no nia família destaka ba
Belta 3 iha Iliomar hamutuk ho Komisáriu Polítiku, Juvinal Inacio alias ”Sera
Key”.
Iha tempu
ne’eba hamósu dezentendimentu parte Sakalo ho Komandu Rejionál Belta 3, ne’e
duni “Sabalae” hamutuk ho responsavél sira polítiku parte Sakalo inklui Orlando
So, Dinis Gandara, Vitor Gandara, Julio Alegria no responsavél sira seluk hetan
kapturasaun no deteña iha fahiluan durante durante semana rua. Liuhosi
investigasaun klean, sira inosente no ikus mai Komandu Rejionál husik sira, liu
semana ida de’it, “Sabalae ” hetan fi’ar hosi Komandu Rejionál nomeia nia sai
asistente Seleru eh lojístika ne’ebé servisu hamutuk ho Abel Larisina iha área
Iliomar.
Bainhira
Belta 3 nakfera iha 1976, Txaikery ho nia kompañeiru sira destaka ba Vikeke
besik matebian hodi konsentra iha ne’eba to’o 1977. Momentu ne’eba FALINTIL
halo restaurasaun administrativa, Sub-Rejiaun hotu, Talisma, Luar no Bivaque,
Cernacs, Celulas no Nukleos.
Bainhira
matebian rahun iha 22 Setembru 1978, Txaiekery/Sabalae hamutuk ho nia
kompañeiru sira destaka mai fali iha Lospalos liuhosi Lorehe hamutuk ho
Komandante Maunana, Frederico da Costa alias Bere Malai Laka,
Maukusu, Kucomoko no Albino Morato, hafoin sira hasoru malu ho Adjuntu Kay Rala
Xanana Gusmão ne’ebé nu’udar membru Komite Sentrál Fretilin (CCF) no
responsavél polítiku, Adjuntu Txai, membru CCF iha Achataraleu Mehara.
Iha tempu
ne’e mak halo estratéjika funu gerilla durante loron tolu halo reuniaun ho
diresaun setór sira, asionár gerilla iha Ponta Leste, adezaun tátika populasaun
hasoru inimigu, grosu diresaun no forsa ba sentru sira.
Sabalae
asume tanba kargu hanesan sekretáriu ba reuniaun ida ne’e foti menuta ba planu
estratéjiku nian. Iha ne’e mak halo projesaun kompania 017 ba Ponta Leste
ne’ebé lidera hosi Komandante Mautei, Segundu Komandante Latuasa, Segundu
Komandante setór Kilik hanesan Xefe Militar Gerilla nian.
Iha
1979-1984, Txaikery/Sabalae hetan nomeasaun hosi komandu luta nu’udar asistente
polítika ba departamantu informasaun, ajitasaun no propaganda ne’ebé lidera
hosi Bere Malai Laka no mós asistente pesoál ba Adjuntu Kay Rala Xanana Gusmão
iha Sakalo hamutuk ho Adelino Freitas nu’udar Sekretáriu Zona Monteiru, Julio
Fereira Holy Natxa, Julio Alegria, Gonsal Nunes alias Keris, Afonso Cabral no
Benedito Dias Quintas alias Punu Fanu.
Iha tinan
hanesan, bainhira halo análiza subjetiva iha Sakalo ne’ebé lidera hosi Adjuntu
Kay Rala Xanana Gusmão iha Sevai hetan asaltu hosi inimigu tanba hetan traisaun
hosi Teotonio.
Inimigu
konsege tiru mate ema nain tolu inklui Martinho da Costa no dokumentu barak
konsege hadaun no rede klandestina balun iha vila laran sai nakdoko no tropa
Indonézia atu oho sira nai rua, liu tiha tinan ida inimigu tiru mate Vitor
Nunes iha ailaran, iha Sevai parte Norte Lospalos.
Ho
akontesimentu ne’e, Adjuntu Kay Rala Xanana Gusmão ho nia grupu tenke halai no
destaka ba Iliomar inklui Txaikery hodi forma delegasaun atu akompaña situasaun
sentru fronterias katak rezisténsia sei eziste ka la’e. No mós halo
lokalizasaun kompanias Freas, Tiga Nol Lima no grupu sira seluk.
Iha 3 Marsu
1981, bainhira reorganizasaun nasionál ba kriasaun Partidu Marxista Lenista
FRETILIN, iha Maubae entre Laline ho Lakluta, Txaikery Ilimoco hanesan membru
komisaun organizadora prinsipál ba konferénsia ida ne’e no sai sekretáriu
prinsipál hodi foti minuta no mós nomeiadu hanesan Xefe Departamentu
Informasaun, Ajitasaun no Propaganda hamutuk ho Konselleiru Militar Bere Malai
Laka, Asistente Matos Lemorai no Benedito Rodrigues.
Iha
konferénsia ne’e mak halo formasaun ba segunda jerasaun Komite Sentrál Fretilin
ho membru nain ualu mak Renaldo Correia Freitas alias Kilik Wae Gae sai membru
CCF no Xefe Estadu Maiór FALINTIL, Dinis de Carvalho alias Nelu Kadomi Timor
sai membru CCF no Sub-Xefe Estadu Maiór FALINTIL, Saki Nere sai membru CCF no
Komisáriu Polítiku no Sekretáriu Rejiaun Nakroman, Adelino Freitas alias Hari
Nere sai membru CCF no Sekretáriu ba Sekretariadu CCF no Adjuntu ba Komisáriu
Polítiku Nasionál, Tito da Costa alias Lere Anan Timur sai membru CCF no
Komisáriu Polítiku kolokadu iha brigada vermella no ikus mak Frederico alias
Bere Malai Laka sai membru CCF no Sekretáriu Biro Informasaun, Ajitasaun no
Propaganda.
Kay Rala
Xanana Gusmão eleitu nu’udar Komisáriu Polítiku Nasionál no Komandante Xefe ba
FALINTIL nian.
Hahú hosi
ne’e, Txaikery sempre hamutuk ho komandante supreme FALINTIL nu’udar asistente
polítiku, sekretáriu pesoál Xanana Gusmão sobre planu estratéjiku funu no xefe
departamentu informasaun, Ajitasaun no Propaganda ne’ebé hetan orientasaun
direitamente hosi komandu luta Kay Rala Xanana Gusmão.
Iha vila
laran tropa Indonézia destera Txaikery nia família ba Atauro iha tinan
1981-1982. Tanba inimigu rona katak Txaikery mate iha Aitana durante operasaun
Kikis. No nia alin Amelio Nunes inimigu ka’er no dadus iha Lospalos.
Iha 1982,
komandate Kay Rala Xanana Gusmão hasoru malu ho Bispu Dom Martinho da Costa
Lopes iha Mehara ho objetivu Re-estabelesimentu ligasaun esteriór ne’ebé
interompe dezde adezaun emisora nasionál iha 1977.
Iha 8
Agusto hahú inisia levantamentu armada ne’ebé akontese iha Mehara, Laleno,
Leuro no Kraras, Txaikery parte mós ba planu estratéjiku ne’e.
Iha
1984 Comando da luta orienta ba delegasaun FRETILIN hodi forma
konverjénsia nasionálista iha Portugal hamósu Uniaun Demokratika
Timor-Leste (UDT), FRETILIN no Igreja Timor hodi hatudu ba komunidade
internasionál sobre polítika nasionál iha ailaran.
Iha momentu
ne’eba, bolu re-estruturasaun radikál iha sentru rejiaun military sentrál
nakroman. Ho ida ne’e, Txaikery simu kna’ar foun hanesan Komisáriu Polítiku ba
Informasaun, Ajitasaun no Propaganda no mós sai sekretáriu Rejiaun Ponta Leste.
Kompañeiru sira hetan nomeasaun sai Komisáriu Polítiku hanesan Nino Konis
Santana, Lu-Olo, Falur Rate Laek, Mauvelis, Vivake no seluk tan.
Hosi
1984-1986, Txaikery hamutuk ho nia kompañeiru sira iha sentru Rejiaun Militar
Sentrál Nakroman to’o inimigu tiru no ka’er nia iha 28 Novembru 1987.
Militar
Indonézia lori nia mai iha Lospalos Wira Husada hodi fo tratamentu. Iha ne’eba
mak nia hasoru malu ho Alfredo Rodrigues alias Horizon Comoro Lao Rai Funu
ne’ebé hetan tiru nia ain tohar no Adjuntu Fernando alias Hokara.
Liu tiha
fulan ida, militar Indonézia muda nia ho Comoro ba Kopasus Nangala sira iha
tasi ibun. Iha ne’eba mak Kopasus sira halo interogasaun ba nia loroloron
durante fulan ida sobre nia ligasaun ho rede klandestina no mós apoiu ne’ebé fo
ba FALINTIL iha ailaran maibé nia laloke ibun to’o inimigu tortura nia no hatama
bé tanke laran. Comoro hahu buka kilat atu tiru malu ho Kopasus maibé la
konsege. “Husik ami naben hotu iha komarka laran” Comoro dehan.
Liu ida
ne’e, Kopasus sira muda fali Txaikery ho Alfredo ba SGI iha Comoro no Txaikery
hela nafatin iha Colmera.
Iha tempu
ne’e mak Puto Oan Kiak Funu ba vizita hodi entrega karta hosi David Alex
Daitula nian, liu fulan tolu, Txaikery ho Alfredo , Kopasus muda sira ba dadur
iha Flamboyan Baucau durante tinan ida.
Maske iha
dadur laran maibé Txaikery ho Daitula iha ligasaun nafatin tanba membru team
sira balun mós servisu iha rede klandestina ne’ebé fasilita sira nia servisu
iha dadur laran.
Iha 1990,
militar Indonézia husik nia ho Alfredo sai hosi dadur, Alferdo fila mai
Lospalos no Txaikery fila fali ba Dili hodi hela hamutuk ho nia maun Duarte
Nunes iha Vila-Verde no hetan suporta hosi nia maun, Txaikery loke kios ida sai
fatin atividade rede klandestina tanba ligasaun metin kedas dezde iha ailaran.
Iha tinan
hanesan, Txaikery hetan ligasaun ho Komandante Kay Rala Xanana Gusmao. Depois
ida ne’e mak nia naran Txaikery Ilimoko muda ba “Keri Laran Sabalae”.
Iha fulan
Abril 1990, Sabalae hasoru malu ho Kay Rala Xanana Guamão iha Ponta Leste iha
Pai-Oto, Bauro hafoin ba Sakalo no Paicau. Ekipa ne’e kompostu hosi Acacio
Bernardino alias moris, Inacio Bernardino alias Adik, Alvarico da Costa alias
Doben Hadomi Timor,Americo no Putu Oan hamutuk ho ekipa ida hanesan Antonio
Campus, Arlindo da COnceição, Gil da Cruz no seluk tan. Liu semana rua inimigu
komesa hatene ona tanba maluk balun entrega foto ba kopasus bainhira Sabalae ho
sira seluk hasoru malu o Komandante Kay Rala Xanana Gusmão iha Enfermeiru
Matias Goveia nia uma iha Kuluhun-Dili.
Dezde ne’e,
Sabalae komesa subar maibé servisu nafatin ho nia kompañeiru sira iha
atividade klandestina, iha tempu hanesan, komandante Kay Rala Xanana Gusmão
husu Sabalae atu re-estrutura klandestina sai efetivu no efikas liu iha
vila laran ho objetivu luta pátria povu maubere bele ativu direitamente tanba
rede klandestina ne’ebé lidera hosi Constancio Pinto alias Terus, Jose Manueal
Fernandesalias Nakfilak, Donanciano Gomes alias Matak kuaze persegidu hotu no
labele halo atividade klandestina ho di’ak.
Bainhira 12
Novembru 1999 akontese, Constancio Pinto alias Terus, Donancio alias Klamar
Fuik subar no halai ba liur no Jose Manuel Fernandes alias Nakfilak inimigu
ka’er hamutuk ho Mau-Hudu Ran Kadalak iha Dili iha Janeiru 1992. Iha
Komite Frente Klandestina ida ne’e membru barak make ma ka’er hanesan
Jacinto Alves, Gregorio Saldanha, Filomeno Alves, Francisco Branco no Juvencio
Martins ne’ebé hetan dadus hosi inimigu sira.
Liu tiha
fulan hirak nia laran, Komandande Kay Rala Xanana Gusmão inimigu ka’er
iha 20 Novembru 1992 iha lahane.
Povu barak
dezanima ho kapturasaun ida ne’e no joven barak mak husu ba Sabalae kona-ba
luta tanba komandante ka’er ona maibé nia dehan ba sira nune’e
, “Ema ida labele muda destinu povu maubere nian ba ukun rasik-an tanba
objetivu ba libertasaun kauza komum no fiar metin nafatin ba komandante maske
nia iha dadur laran.”
Ho ran
manas, Sabalae hateten ba joven sira iha abrigu (Subar fatin) “Ita
tenke hakerek ita nia istória rasik ho ran no ruin ba ukun rasik-an tanba ita
nia terus no mate mak sei determina destinu libertasuan povu maubere hosi
nakukun laran.”
Liu tiha
fulan lima inimigu ka’er Mauhunu Bulerek Karataiano iha Abril 1993, iha
Ainaro, Sabalae simu mós pergunta hanesan hosi rede klandestina no hatan
nune’e, A luta Continua nia signifikadu saida? Ne’e katak mate ka rende ita
tenke assume nia kargu hodi luta libertasaun nasionál, ne’e duni lalika
hakfodak bainhira lider ida mai rende ka mate tanba loron ida ema ida de’it mak
dada bandeira mós ira sei hetan ita nia ukun rasi-an.
Nino Konis
Santan assume kargu Xefe Konsellu Rezisténsia iha 1993, Sabalae nomeadu hosi
Komandu Luta sai Sekretáriu Ezekutivu Frente Klandestina ho nia Vise David Dias
Ximenes ho Adjuntu sira hanesan Rubin Loke Dalan, Paulo Assis, Funu Matak,
Virgilio Smith no seluk tan.
Ho
Sekretáriu Ezekutivu Frente Klandestina Sabalae forma orgaun diretiva rejionál
ORDIR ne’ebé responsabiliza iha rejiaun tolu mak Rejiaun Leste, Paulo Assis mak
ka’er , Rejiaun Sentru, Paulo Alves alias Tubir Loke Dalan no Kompañeiru ka’er
rejiaun Oeste, Aquilino Fraga alias Ete-Uco.
Iha nivél
Sub-Distritu forma Komite Ezekutivu Zona, Cezo no kria nukleu rezisténsia
populár, Nureps iha nivél suku no estabelese selula komunidade iha nivél aldeia
(CELCOM).
Bainhira
forma ORDIR, komite Ezekutivu Zona, Nukleu Rezisténsia Populár, Celula
Komunidade, povu barak ativu iha rede klandestina tanba re-estruturasaun la’o
efetivu no FALINTIL hetan apoiu makas no informasaun ba rai liur kona-bá
situasaun rai laran mós la’o di’ak maibé loron aban nia ita la hatene.
Iha 28 Juñu
1995, Sabalae ho nia kompañeiru Remigio Tilman (Metan) lakon Bainhira
halo vizita servisu ba Xefe Konsellu Nino Konis Santana no ikus mai lakon iha
loron 29 Juñu 1995 no to’o agora ita lahatene nia paradeiru iha ne’ebé.
Família
sira ne’ebé subar Sabalae to’o nia lakon mak Alfredo da
Conceição alias Superman ho nia família hosi Kuluhun, Ines Araujo
lai alias Mae Faluk ne’ebé reprezenta hosi João de
Araujo alais Hakilar nain hosi Kuluhun, Rosa
Cabral aliasBiayanti ho nia família hosi Becora, Tia Rita hosi Lahane,
Mana Virginia, Luisa no Florindo hosi Kuluhun, Família Zias hosi Mota ulun
Becora, Felismina Araujo ho nia família hosi Becora, Família Araujo ho nia
família hosi Becora, família João hosi Tali laran Becora, Alex hosi Audian no
família Eduardo Tilman hosi Audian no seluk tan.
Tatoli Agensia noticiosa de
Timor Leste, “Keri Laran Sabae” Nia Istória
Luta, Publika iha loron Tersa-Feira, 06-07-2017, asesu husi http://www.tatoli.tl/2017/07/keri-laran-sabalae-nia-istoria-luta/,
asesu iha loron Sexta-Feira, 01-09-2017.
Arquivo & Muzeum Resistencia Timorense, "Frente Clandestina Fotografia Keri Laran Sabalae", asesu husi http://amrtimor.org/docs/index.php?tempo=1308851539&criterio_1=Resist%EAncia+Timor-Leste&criterio_2=Fotografias&criterio_3=02.+Frente+Clandestina&tab=Fotografias, asesu iha loron Sexta-Feira, 01-09-2017.
0 komentar:
Posting Komentar